Ponzi dələduzluq növü nədir? Bu dələduzluq növündən özünüzü necə qorulmalısınız?

Ponzi sxemi haqqında heç eşitmisinizmi? El arasında “Piramida” və “Səadət Zənciri” olaraq adlandırılır. Bu adlandırmalar Ponzi sxemlərinə oxşasalar da, Ponzinin mahiyyətini tam əks etdirmir. Ponzi sxemləri 20-ci əsrin əvvəllərindən bəri mövcuddur və onlar tez pul qazanmaq istəyən fırıldaqçıların getdikcə populyar hədəfinə çevrilib. Bu bloq yazısında Ponzi sxemlərinin nə olduğunu, onların ümumi xüsusiyyətlərini, yaratdığı təhlükələri, bu cür sxemlərin tipik qurbanlarını, Ponzi sxemi ilə məşğul olduğunuzu göstərə biləcək əlamətləri və özünüzü bu sxemin qurbanı olmaqdan qorumaq üçün sizə lazım olan məlumatları təqdim edəcəm. Beləliklə, başlayaq!

Ponzi sxemləri nədir?

Charles Ponzi

Ponzi sxemi investorlara az və ya heç bir risk olmadan böyük gəlirlər vəd edən saxta investisiya əməliyyatıdır. Sxem bu cür dələduzluqdan ilk istifadə edən italyan fırıldaqçı Çarlz Ponzinin şərəfinə adlandırılıb. Ponzi sxemində günahkarlar əvvəlki investorlara gəlirləri ödəmək üçün yeni investorların vəsaitlərindən istifadə edirlər. Bu, faktiki mənfəət olmasa da, uğurlu investisiya görüntüsü yaradır. Sxemi icra edənlər daha sonra artıq qalan pulları cibinə qoyurlar. Ponzi sxemlərinə bəzən piramida sxemləri, investisiya fırıldaqları və ya tez varlanmaq sxemləri də deyilir. Lakin Ponzi sxemlərinin Piramida sxemlərindən əsas fərqi bunun sadəcə investisiya yönümlü olması və hər hansı işin görülməməsidir.

Ponzi sxeminin ümumi xüsusiyyətləri aşağıdakilardır:

1. Az və ya risksiz yüksək gəlirlər: Ponzi sxemləri çox vaxt riski az olan və ya heç olmayan bir investisiya üçün ortadan yüksək gəlir vəd edir. Bu, investorları pullarını sxemə qoymağa sövq etmək üçün edilir.
2. Qeydiyyatdan keçməmiş investisiyalar: Ponzi sxemləri çox vaxt müvafiq orqanlarda qeydiyyata alınmır, yəni onlar hökumət nəzarətinə tabe deyildir.
3. Həddindən artıq ardıcıl gəlirlər: Ponzi sxemləri çox vaxt bazar şəraitindən asılı olmayaraq ardıcıl gəlirlər təklif edir ki, bu da çox az ehtimal olunur.
4. Davamlı olmayan biznes modeli: Ponzi sxemləri əvvəlki investorlara gəlirləri ödəmək üçün yeni investorların daimi axınına əsaslanır. Bu olmadan sxem dağılır.
5. Mürəkkəb strategiyalar: Ponzi sxemləri çox vaxt orta sərmayəçinin başa düşməsi çətin olan mürəkkəb strategiyaları əhatə edir.

Ponzi sxemlərinin təhlükələri çoxdur. Onlar investorun bütün vəsaitlərinin itirilməsinə səbəb ola bilər, həmçinin onlara hüquqi problem yarada bilər. Ponzi sxemləri ABŞ-da və əksər digər ölkələrdə qanunsuzdur. Ponzi sxemində iştirak etdikləri aşkar edilənlər həm mülki, həm də cinayət məsuliyyətinə cəlb edilə bilər. Bundan əlavə, Ponzi sxemləri investorun maliyyə gələcəyinə uzunmüddətli təsir göstərə bilər. Pul itkisi borc, kredit problemləri və hətta iflasa səbəb ola bilər. Ponzi sxemlərinin tarixi İlk Ponzi sxemi 1900-cü illərin əvvəllərinə, Çarlz Ponzinin investorlara 45 gün ərzində 50% gəlir vəd etdiyi vaxta təsadüf etmək olar. O, poçt kuponlarına investisiya qoymaqla bu gəlirləri vəd etdi. Bununla belə, o, əvvəlki investorlara gəlirləri ödəmək üçün əslində yeni investorların vəsaitlərindən istifadə edirdi. Sxem çökəndə Ponzi həbs olundu və həbsxanada yatdı.

O vaxtdan bəri, Ponzi sxemləri getdikcə populyarlaşdı. 2000-ci illərdə məşhur Bernie Madoff qalmaqalı kimi Ponzi sxemləri investorlara milyonlarla dollara başa gəldi. Son illərdə Azərbaycanda da bir çox kriptovalyuta və digər rəqəmsal aktivləri əhatə edən Ponzi sxemləri daha da geniş yayılmışdır.

Ponzi sxemlərinin qurbanları kimlərdir?

Ponzi sxemləri adətən gənc investorlarla eyni səviyyədə maliyyə biliklərinə malik olmayan yaşlı investorları hədəf alır. Onlar həmçinin məhdud maliyyə resursları olan investorları və ya investisiyalarından tez gəlir əldə etmək istəyənləri hədəfə ala bilərlər.

Ponzi sxemləri tənzimlənməyən investisiyalara investisiya qoymaqla bağlı risklərdən xəbərsiz olan investorları da hədəfə ala bilər. Bir çox Ponzi sxemləri qanuni sərmayələr kimi təbliğ olunur, bu da orta investorun onları saxtakar kimi müəyyən etməsini çətinləşdirir.

Ponzi sxemlərinin Azərbaycandaki nümunələri:

Rusiya-Ukrayna müharibəsi nəticəsində Rusiya kartlarının ölkəxarici əməliyyatlara bağlanması dələduzların rus vətəndaşlarının vəsaitlərini ələ keçirməsi üçün mövcud olan imkanlarının azalması, o cümlədən post-pandemiya dövründə Azərbaycanda elektron bankçılıq xidmətlərindən və ödəniş kartlarından istifadə göstəricilərinin yüksəlməsi dələduzların Azərbaycan bazarına marağını artırmışdır. Qeyd: Təbii ki, buna təsir edən faktorlar yalnız bunlarla məhdudlaşmır.

Son dövrlərdə whatsapp, iMessage və SMS üzərindən kredit və iş təklifləri ilə bağlı vətəndaşlarla müraciət olunur. Bu müraciətlər əsassız olduğu qədərilə fişinq və ponzi frod növlərini özündə cəmləşdirir. Belə ki, şərtlərlə razılaşdıqdan sonra sizə göndərilən linkdə qeydiyyat edirsiniz və fərdi məlumatlarını qeyd edirsiniz. Pul qazanmaq və ya kredit əldə etmək üçün fərdi məlumatlarınızı (Şəxsiyyət vəsiqənizin FIN-i, onun hər iki tərəfinin şəkli, mobil nömrənizə daxil olan birdəfəlik şiflərinizi, kart məlumatlarınızı, hətta öz icazənizlə dələduzluq vasitəçisi olan şəxslərin kart hesablarına ödənişlər belə edirsiniz. İlkin başlanğıcda kiçik yatırımlar edib böyük məbləğdə vəsaitlər qazanırsınız. Bundan həvəslənərək daha böyük yatırımlar edirsiniz və nəticədə heç bir əlavə vəsait qazanmırsız. Hətta etdiyiniz investisiyaları belə itirirsiniz. Bunlara nümunə olaraq: Masdar Energy layihəsinə yatırım sxemini, Insta Power (olmayan Power Bank məhsulu) üçün toplanılan investisiyaları, Marcadors iş imkanlarını nümunə olaraq göstərmək olar.

Ponzi sxemindən özünüzü necə qorumalısınız?

Ponzi sxeminin qurbanı olmaqdan özünüzü qorumaq üçün bir neçə addım atmalısınız. Bunlara daxildir:

1. İnvestisiyanı araşdırın: İnvestisiya etməzdən əvvəl investisiyanı hərtərəfli araşdırdığınızdan əmin olun. Şirkəti onlayn axtarın və digər investorların rəylərini oxuyun.
2. Peşəkar məsləhətçi axtarın: İnvestisiya ilə bağlı peşəkar məsləhət almaq üçün maliyyə məsləhətçisi və ya mühasiblə danışın.
3. Yüksək gəlir vədlərindən ehtiyatlı olun: Az və ya heç bir risk olmadan yüksək gəlir vəd edən investisiyalardan ehtiyatlı olun.
4. Təzyiq taktikalarından çəkinin: Məhdud vaxtlı təkliflər və ya xüsusi endirimlər kimi təzyiq taktikasını ehtiva edən investisiyalardan ehtiyatlı olun.
5. İtirə biləcəyinizdən çox investisiya etməyin: Heç vaxt itirə biləcəyinizdən çox investisiya etməyin.
6. Yatırım etmək istədiyinizdə bunun üçün ölkə ərazisində fəaliyyət göstərən Kapital Bazarı nümayəndələri olan şirkətləri, o cümlədən beynəlxalq arenada tanınan yatırım şirkətlərindən istifadə edin.

Nəticə:

Ponzi sxemləri investorlar üçün ciddi təhlükədir. Onlar investorun bütün həyat qənaətlərinin itirilməsinə səbəb ola bilər, həmçinin onları hüquqi problemə sala bilər. Xoşbəxtlikdən, Ponzi sxeminin qurbanı olmaqdan özünüzü qorumaq üçün atacağınız addımlar var. İnvestisiyanı hərtərəfli araşdırın, peşəkar məsləhətlər alın, yüksək gəlir vədlərindən ehtiyatlı olun, təzyiq taktikalarından qaçın və itirə biləcəyinizdən artıq investisiya qoymayın. Bundan əlavə, hökumət investorları Ponzi sxemlərindən qorumaq üçün bir sıra qaydalar tətbiq etdi. Beləliklə, investisiya qoyarkən bu qaydalarla tanış olun və onlara əməl edin. Bu ipuçlarına əməl etməklə siz Ponzi sxemlərindən qorunduğunuzu və pulunuzun təhlükəsiz olmasını təmin edə bilərsiniz.

Unutmayın, ucuz ətin şorbası olmadığı kimi, böyük vədlərin heç bir əsası yoxdur. Kartdan karta vəsait göndərməklə, nə sizi işə düzəldən olacaq, nə də yatırım etmək mümkündür. Düşünməyin ki, ödəniş linklə və ya saytda e-commerce üzərindən icra olunursa, bu ödəniş təhlükəsizdir. Sizə göndərilən linklər adətən elektron cüzdanların balans artımı, digər bank hesablarının balans artımı və ya ölkəxarici mobil operatorların balans artımı (maliyyə alətlərinə çıxış imkanı verən) olacaqdır.